آخرالزمان شناسی در آثار اسلامی

پیشگویی در مورد آینده همواره یکی از دغدغه ها و دل مشغولیهای بشر بوده و در طول تاریخ انگیزه های مختلفی شده است که انسانها به پیشگویی درباره ی رویدادهایی بپردازند که در آینده ی دور یا نزدیک واقع می شوند. در این میان، پیشگویی در مورد حوادث آخرالزمان از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده و اقوام و ملل گوناگون، با همه ی اختلافی که در باورها و اعتقادات خود داشته اند، موضوع آخرالزمان و رویدادهای این عصر را مورد توجه جدی قرار داده اند. اما این دغدغه و دل مشغولی همیشگی بشر آنگاه که با علوم غیبی و دانشهای خداداد پیامبران و اولیای الهی پیوند خورده، رنگ دیگری یافته است و از حالت گمانه زنیهای بی پایه و پیشگوییهای دروغین در مورد وقایعی که بشر راهی برای پی بردن به آنها ندارد، خارج و به اخبار صادق مبتنی بر آموزه های وحیانی تبدیل شده است.
با نگاهی اجمالی به کتابهای مقدس ادیان الهی به موارد فراوانی بر می خوریم که از سوی انبیای الهی و یا جانشینان آنها نسبت به رویدادهای آینده پیشگویی و به ویژه از حوادث مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، نظامی، زیست محیطی و... به عنوان نشانه های آخرالزمان یاد شده است. اما اگر بخواهیم مجموعه معارفی را که در ادیان مختلف الهی در زمینه ی آخرالزمان وجود دارد با یکدیگر مقایسه کنیم؛ به جرأت می توان گفت که در هیچ دین و آئینی به اندازه ی اسلام در مورد رویدادهای آخرالزمان پیشگویی نشده است.
پیامبر گرامی اسلام (ص) از همان سالهای آغازین بعثت خود بر اساس دانش ماورایی خود به پیشگویی رویدادهای مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی که در آینده های دور و نزدیک در جامعه اسلامی روی خواهد داد می پرداختند و به تعبیر برخی از روایات، مسلمانان را از کلیه حوادثی که تا آستانه ی قیامت رخ خواهد داد خبر می کردند. (1) آن حضرت گاه مسلمانان را نسبت به رخدادهای مبارکی که در آینده رخ خواهد نمود، مژده و بشارت می دادند و گاه آنان را نسبت به وقایع شومی که در پیش روی آنهاست؛ برحذر می داشتند. این رویه ی مستمر پیامبر اکرم(ص) در مورد پیشگویی رویدادهای مختلف، به ویژه رویدادهایی که در آخرالزمان رخ خواهد داد موجب شد که مسلمانان در طول سالهای پر برکت حیات رسول گرامی اسلام (ص) از گنجینه ی ارزشمندی از روایات مربوط به حوادث آینده برخوردار شوند؛ گنجینه ای که از همان سده های آغازین گسترش اسلام به دست مؤلفان، مورخان و محدثان جمع آوری و در اختیار نسلهای آینده گذاشته شد.
مؤلفان اسلامی مجموعه روایتهایی را که به ویژه از پیامبر اسلام (ص) در زمینه ی حوادث مختلف اجتماعی، سیاسی وارد شده بود در کتابهایی که معمولاً با عناوینی همچون علامات المهدی، علامات مهدی آخرالزمان، علائم الظهور، أشراط الساعة، علامات الساعة، علامات یوم القیامه، الفتن(2)، الملاحم(3)، الفتن و المحن، الفتن و الملاحم و... نامیده می شده است جمع آوری کرده اند. (4)
پس از این مقدمه، به معرفی کتابهایی می پردازیم که با عناوین یاد شده در مجموعه آثار دانشمندان اسلامی به چشم می خورد. شایان ذکر است که در معرفی برخی از این کتابها از کتابنامه امام مهدی(ع) اثر فاضل ارجمند حجه الاسلام علی اکبر مهدی پور(5) استفاده شده است:
1. رضوانی، جابر
آخرالزمان در آیینه ی روایات، چاپ اول، قم، امام حسن مجتبی(ع)، 1380 ، 125ص، فارسی، رقعی.
2.حسینی بخاری قنوجی، ابوالطیب محمد صدیق خان بن حسن بن علی بن لطف الله (1248-1307ق.)
الإذاعة لما کان و مایکون بین یدی الساعة، چاپ اول، بیروت، دار ابن حزم، 1421 ق، 242 ص، عربی، وزیری.
3. برزنجی حسینی، سید شریف محمد بن رسول (م. 1103 ق. )
الاشاعة لأشراط الساعة، چاپ چهارم، بیروت، دارالکتاب العلمیة، بی تا، 200ص، عربی، رقعی.
4. مقدسی جماعیلی حنفی، ابومحمد عبدالفتی بن عبدالواحد (م 600 ق).
أشراط الساعة، عربی.
5. احمد بن فقیه شافعی
أشراط الساعة، عربی ( به نقل از: ایضاح المکنون، ج 1، ص 86).
6. یوسف بن عبدالله بن یوسف وابل
أشراط الساعة، چاپ سوم، دمام (عربستان)، ابن جوزی، 1414 ق، 484 ص، عربی، وزیری.
7. امین حاج محمد احمد
أشراط الساعة، الصغری والکبری، چاپ اول، جدّه (عربستان)، دارالمطبوعات، 1412 ق، 148 ص، عربی، وزیری.
8. غامدی، خالد بن ناصر بن سعید
أشراط الساعة فی مسند الأمام احمد و زوائد الصحیحین، 2 ج، چاپ اول، بیروت، دارابن حزم، 1420ق، 770 ص، عربی، وزیری.
9. محمد سلامة جبر
أشراط الساعة و أسرارها، چاپ اول، بیروت، دارالسلام، 1413 ق، 1403 ص، عربی، وزیری.
10. علی بن محمد میلی جمالی مغربی مالکی ( م 1248 ق. )
أشراط الساعة و خروج المهدی، عربی، خطی ( به نقل از: اعلام زرکلی، ج 5، ص17).
11. رزق، خلیل
الأمام المهدی والیوم الموعود، چاپ اول، بیروت، دارالولاء، 1422 ق، 576 ص، عربی، وزیری.
12. سیوطی، جلال الدین. (م. 911ق).
البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان.
13. متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین (م. 975ق).
البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، رضوان، 1399 ق، 210 ص، عربی، وزیری.
چاپ دیگر کتاب: 2ج، تحقیق جاسم بن مهلهل یاسین، کویت، ذات السلاسل، 1408 ق.
14. صدر، سید محمد
تاریخ مابعدالظهور، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1412 ق، 680 ص، عربی، وزیری.
15. سید بن طاووس، رضی الدین علی بن موسی (م. 664ق ).
التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، تحقیق: مؤسسه صاحب الامر (عج)،
چاپ اول، اصفهان، گلبهار، 1416 ق، 541 ص، عربی، وزیری.
این کتاب با نام الملاحم و الفتن نیز به چاپ رسیده است.
16. موسوی کاشانی، سید محمد حسن
جهان در آینده با علائم ظهور حضرت مهدی(ع)، چاپ دوم، بی جا، مؤلف، 1372 ش، 302 ص، فارسی، وزیری.
17. طبسی، نجم الدین
چشم اندازی از حکومت (عج)، چاب دوم، تهران، شرکت چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1377، 240 ص، فارسی، وزیری.
18. عاملی، سیدجعفر مرتضی
دارسة فی علامات الظهور و الجزیره الخضراء، چاپ اول، قم، منتدی جبل عامل، 1412 ق، 312 ص، عربی، وزیری.
19. فتلاوی، مهدی
رایات الهدی والضلال فی عصر الظهور، چاپ اول، بیروت، دارالمحجه البیضاء و دارالرسول الاکرم (ص)، 1420 ق، 179 ص، عربی، وزیری.
20. حکیمی، محمد
عصر زندگی و چگونگی آینده ی انسان و اسلام (پژوهشی در انقلاب جهان مهدی (عج))، چاپ پنجم، قم، بوستان کتاب قم، 1381، 312ص، وزیری، فارسی.
21. کورانی، علی
عصر ظهور، مترجم: عباس جلالی، چاپ پنجم، تهران، چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1375 ش، 412 ص، فارسی، وزیری.
22. مقدسی شافعی سلمی، یوسف بن یحیی بن علی بن عبدالعزیز (قرن هفتم ) عقدالدرر فی أخبار المنتظر، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418 ق، 247 ص، عربی، وزیری.
23. ایّوب، سعید
عقیده المسیح الدّجال فی الأدیان (قراءه فی المستقبل)، چاپ اول، بیروت، دارالهادی، 1411 ق، 595 ص، عربی، وزیری.
24. خراسانی، محمدجواد (م. 1397 ق).
علائم دوره ی آخرالزمان، قم، شهید، 1360ش، 45 ص، فارسی، رقعی.
25. شیرازی، احمد
علائم الظهور.
26. مولوی، شریف امیر
علائم الظهور، فارسی، خطی.
27. اهری، محمد جواد (م. 1393 ق. )
علائم الظهور.
28. نجفی، محمد جواد
علائم ظهور، تهران، مؤسسه ادبیّه، 1345 ش، 260 ص، فارسی، رقعی.
29. متقی هندی، علی بن حسام الدین (م. 975 ق).
علائم ظهور، فارسی (ترجمه)، خطی.
30. همتی، محسن
علائم ظهور، مروری بر وقایع آخرالزمان، چاپ اول، تهران، نذیر،
1379 ش، 71 ص، فارسی، رقعی.
31. زنجانی، یعقوب علی (م. 1365 ق. )
علائم الظهور.
32. قمی، شیخ عباس (م. 1359 ق. )
علائم الظهور، تهران، انتشارات علمی، 136 ص، فارسی، رقعی.
33. ناظم الاسلام کرمانی، میرزا محمد (م. 1337 ق).
علائم الظهور، تهران، شیخ احمد کتابفروش، 1329 ق، 198 ص، رقعی، چاپ سنگی.
چاپ دیگر کتاب: تاجر اصفهانی، 1330 ق. 210 ص، رقعی.
34. موجودی، علی
علائم الظهور حضرت امام زمان(ع)، تهران، کتابفروشی موجودی، بی تا، 144 ص، فارسی، رقعی.
35. جورتانی اصفهانی، عباسعلی(م. 1358ق. )
علائم الظهور، چاپ اول، تهران، کانون کتاب، بی تا، 144ص، فارسی، رقعی.
این کتاب با نام نشانه های آخرالزمان نیز به چاپ رسیده است.
36. نجفی، حسن
علائم الظهور فی المستقبل المنظور، چاپ اول، بیروت، مؤسسه البلاغ، 1422ق، 240 ص، عربی، وزیری.
37. بهاری همدانی، محمد باقر بن محمد جعفر(م. 1333 ق).
العلائم لاهتداء الهوائم، عربی، خطی.
38. قرطبی انصاری، حافظ ابو عبدالله محمد بن احمد (م. 671 ق. )
علامات یوم القیامة، قاهره، توفیقیّه، بی تا، 112 ص، عربی، وزیری.
39. اللحام، سعید
علامات السّاعة، بیروت، دارالفکر، 1414 ق. 140 ص، وزیری، عربی.
40. مبروک، لیلی
علامات الساعة الصّغری و الکبری، قاهره، دارالمختار اسلامی، 1406 ق. 204 ص، عربی، وزیری.
41. شمری، جزاع
علامات الساعة فی القرآن و السّنّه، چاپ اول، کویت، دارالبحوث العلمیّه، 1403 ق، عربی.
42. نجفی یزدی، سیدمحمد باقر
علامات ظهور حضرت صاحب الزمان، تهران، بی نا، 1392 ق، 64 ص، فارسی، جیبی.
43. شبّر، سیّد عبدالله (م. 1242 ق).
علامات الظهور و أحوال الامام المستور، عربی، 24 ورق، خطی.
44. الهی بلند شهری، محمد عاشق
علامات قیامت ( به روایت اهل سنت)، ترجمه غلام محمد سربازی، چاپ اول، زاهدان، صدیقی، 1381، 112 ص، فارسی، رقعی.
45. نبهانی، یوسف بن اسماعیل (م. 1350 ق).
علامات قیام السّاعة الصغری و الکبری، قبرس، مؤسسة الجفان والجابی، 1410 ق، 152 ص، عربی، جیبی.
46. حجّاج، عبدالله
علامات القیامة الکبری من بعثة النّبی حتّی نزول عیسی، چاپ دوم، قاهره، مکتبة التّراث الاسلامی، 1406 ق، 200 ص، عربی، وزیری.
47. صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق رومی (م 672 ق).
علامات المهدی(ع)، 16 ص، فارسی، رقعی، خطی.
48. مودودی، ابوالأعلی (م. 1400 ق).
علامات المهدی (مقاله)، لاهور، مجله ی المنصور، ش 19، ص 39- 48، عربی.
49. ابن حجر هیثمی مکی (م 974 ق).
علامات المهدی المنتظر، قاهره، مکتبة القرآن، عربی.
50. الفتلاوی، مهدی
علامات المهدی المنتظر فی خطب الإمام علی و رسائله و أحادیثه، چاپ اول، بیروت، دارالهادی، 1421ق، 543 ص، عربی، وزیری.
51. ابن کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء، اسماعیل بن عمر (م. 774 ق).
علامات یوم القیامة، چاپ اول، قاهره، مکتبة القرآن، 1408 ق، 142 ص، رقعی، عربی.
52. شیخ صدوق (م. 381ق).
علامات آخرالزمان، عربی( به نقل از: رجال النجاشی، ص 390).
53. طیبی، عکاشه عبدالمنان
عمر امة الإسلام و تنبؤات نهایه العالم، تدوین: هدایه ابراهیم شکر، چاپ اول، بیروت، دارالیوسف، 2002م، 100ص، عربی، وزیری.
54. ابن حماد مروزی، حافظ ابو عبدالله نعیم (م. 288 ق. )
الفتن، 2 ج، چاپ اول، قاهره، توحید، 1412 ق، 426 ص، عربی، وزیری.
چاپ دیگر کتاب: تحقیق مجدی بن منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا، عربی، 552 ص، وزیری.
55. سلیلی، ابوصالح بن احمد بن عیسی (قرن چهارم)
الفتن، عربی. گزیده ای از این کتاب در کتاب الملاحم و الفتن سید بن طاووس آمده است.
56. بزّاز، ابویحیی زکریا بن یحیی (م. 1298 ق.)
الفتن، عربی. گزیده ای از این کتاب در کتاب الملاحم والفتن سید بن طاووس آمده است.
57. ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله (م. 430 ق.)
الفتن، عربی ( به نقل از: الذریعة إلی تصانیف الشیعة، آقا بزرگ تهرانی، ج 16، ص 112).
58. ابوعمرو عثمان بن سعید دانی (م. 444ق. )
الفتن، عربی.
59. شیبانی، حافظ ابی علی حنبل بن اسحاق بن حنبل (م. 273 ق. )
الفتن، مقدمه و تحقیق عامر حسن صبری، چاپ اول، بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، 1419 ق، 249 ص، عربی، وزیری.
61. غزّی، عبدالحلیم
فتن فی عصر الظهور الشریف، قم، مؤلف، 1415 ق، 512 ص،عربی، وزیری.
61. عسکری، میرزا نجم الدین(م. 1395 ق.)
الفتن و أخبار آخرالزمان من کتب الجمهور، عربی ( به نقل از: الذریعة، ج 16، ص 112).
62. ابوعبدالله جعفربن محمد بن مالک کوفی
الفتن والملاحم، عربی ( به نقل: رجال النجاشی، ص 112).
63. حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی (قرن دوم)
الفتن و الملاحم، عربی.
64. ابن کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر (م. 774 ق).
الفتن والملاحم الواقعة فی آخرالزمان، چاپ اول، انتشارات ابن کثیر، دمشق، 336 ص، عربی، وزیری.
چاپ دیگر کتاب: تحقیق یوسف علی بدیوی، چاپ اول، دمشق و بیروت، دارابن کثیر، 1414 ق، 335 ص، عربی، وزیری.
65. السادة، مجتبی
الفجر المقدس المهدی(ع)، ارهاصات الیوم الموعود و أحداث سنة الظهور، چاپ اول، بیروت، دارالخلیج العربی، للطباعة و النشر، 1422 ق، 196 ص، عربی، وزیری.
66. عمارة، عمارة محمد
قصة النهایه و علامات الساعة الصغری و الکبری، چاپ اول، بیروت، دار ابن حزم، 1423 ق، 221 ص، عربی، وزیری.
67. ابن کثیر الدمشقی، الحافظ ابی الفداء عمادالدین ( 701- 774 ق).
المسیح الدّجال (منبع الکفر والضلال... و ینبوع الفتن والأوجال)، تحقیق ابو محمد أشرف بن عبدالمقصود بن عبدالرحیم، چاپ اول، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، 1419 ق، 160 ص، عربی، رقعی.
68. طویله، عبوالوهاب عبدالسلام
المسیح المنتظر و نهایة العالم، چاپ اول، قاهره، دارالسلام، 1419 ق، 367 ص، عربی، وزیری.
69. عمرو، یوسف محمد
المسیح الموعود و المهدی المنتظر، چاپ اول، بیروت، دارالمورخ العربی، 1420 ق، 236 ص، عربی، وزیری.
70. هلال، رضا
المسیح الیهودی و نهایة العالم ( المسیحیة السیاسیه والأصولیة فی أمریکا)، چاپ اول، قاهره، مکتبة الشروق، 1421 ق، 239 ص، عربی، وزیری.
71. ده سرخی اصفهانی، سید محمود بن سید مهدی موسوی
معجم الملاحم والفتن، 4 ج، چاپ اول، قم، مؤلف، 1420 ق، 440+ 399+ 410+ 463 ص، عربی، وزیری.
72. محمد بن حسن بن جمهور عمی بصری
الملاحم، عربی ( به نقل از: الفهرست، شیخ طوسی، ص 176).
73. ابوحیّون
الملاحم، عربی ( به نقل از: رجال النجاشی، ص 458).
74. ابراهیم بن حکیم بن ظهیر فزاری
الملاحم، عربی ( به نقل از: معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 5).
75. احمد بن میثم بن ابی نعیم.
الملاحم، عربی ( به نقل از: الفهرست، شیخ طوسی، ص 53).
76. اسماعیل بن مهران
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 26).
77. حسن بن علی بن ابی حمزه
الملاحم، عربی.
78. حسن بن علی بن فضال ( م. 224 ق)
الملاحم، عربی ( به نقل از: رجال النجاشی، ص 36).
79. حسین بن سعید بن حمّاد بن مهران اهوازی
الملاحم، عربی ( به نقل از: رجال النجاشی، ص 58).
80. دانیال
الملاحم، عربی ( به نقل از: الذریعة، ج 22، ص 188).
81. ابوالحسن علی بن ابی صالح کوفی
الملاحم، عربی ( به نقل از: ایضاح المکنون، چلبی، ج 2، ص 336).
82. ابوالحسن علی بن حسن بن علی بن فضّال
الملاحم، عربی( به نقل از: رجال النجاشی، ص 258).
83. ابوالحسن علی بن مهزیار اهوازی
الملاحم، عربی.
84. فضل بن شاذان نیشابوری (م. 260 ق)
الملاحم، عربی.
85. محمد بن اوُرَمَه
الملاحم، عربی ( به نقل از: رجال النجاشی، ص 329).
86. ابن طبّال، ابوالقاسم علی بن حسن بن قاسم یشکری
الملاحم، عربی.
87. بوفکی، ابومحمد عمرّکی بن علی
الملاحم، عربی ( به نقل از: رجال النجاشی، ص 303).
88. اشعری قمی، ابوجعفر محمد بن احمد بن یحیی
الملاحم، عربی.
89. کرخی، ابوجعفر محمد بن عبدالله بن مهران
الملاحم، عربی (به نقل از: الذریعة، ج 22، ص 190).
90. صفّار قمّی، ابوجعفر محمد بن حسن ( م. 290 ق. )
الملاحم، عربی.
91. غاضری، ابوعبدالله محمد بن عباس بن عیسی
الملاحم، عربی.
92. عیّاشی، محمد بن مسعود
الملاحم، عربی.
93. محمد ابن ابی عمیر (م. 217 ق).
الملاحم، عربی ( به نقل از: رجال النجاشی، ص 326).
94. ابن المنادی، ابوالحسن احمد بن جعفر بن محمد (م. 326 ق).
الملاحم؛ 151 ص، عربی، خطی.
95. مولانا، سید علی (م. 1392 ق. )
الملاحم، چاپ چهارم، تبریز، آسیا، 1399ق، 115 ص، فارسی، جیبی.
96. انصاری زنجانی، ابراهیم
ملاحم القرآن، چاپ اول، قم، بی نا، 1400 ق، 135 ص، عربی، وزیری.
97. موسوی زنجانی، میرزا ابوالقاسم بن میرزا کاظم (م. 1292 ق)
ملاحم القرآن، عربی، خطی.
98. سید ابن طاووس، رضی الدین، ابوالقاسم علی بن موسی، (م. 664ق. )
الملاحم والفتن فی ظهور الغائب المنتظر، چاپ پنجم، منشورات رضی، قم، 1398 ق، 224 ص، عربی، رقعی.
شایان ذکر است که این کتاب با نام التشریف بالمنن نیز به چاپ رسیده است.
چاپ دیگر کتاب: چاپ اول، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1408 ق، 204 ص، عربی، وزیری.
99. سید ابن طاووس، ابوالقاسم علی بن موسی (م. 664ق.)
الملاحم والفتن، یا فتنه ها و آشوبهای آخرالزمان ترجمه محمد جواد نجفی، چاپ اول، تهران، کتابفروشی اسلامیه، تهران، 230 ص، فارسی، رقعی.
100. طوسی، محمد بن قاسم
الملاحم والفتن و ما اصاب السلف و یصیب الخلف من المحن، عربی (به نقل از: معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 117).
101. همدانی طاوه ای، شیخ محمد حسین
الملاحم، یا علائم آخرالزمان، قم، کتابفروشی صحفی، 1383 ق، 111ص، فارسی، جیبی.
102. عوادی نجفی، سید مهدی
المهدی و آخرالزمان، چاپ اول، صیدا، دارالجنوب، 2000 م، 219 ص، عربی، وزیری.
103. گورتانی اصفهانی، عباسعلی ( 1249- 1319)
نشانه های آخرالزمان، به کوشش مجتبی مقدسی و سعید ملاجعفری، چاپ اول، تهران، حروفیه، 1378، 155 ص، فارسی، رقعی.
104. مهری کرمانشاهی، محمدجواد
نشانه های شگفت آور آخرالزمان، چاپ سوم، قم، مشرقین، 1381، 111 ص، فارسی، جیبی.
105. سادات مدنی، سید علی اصغر
نشانه های ظهور، چاپ سوم، تهران، منیر، 1373 ش، 160 ص، فارسی، رقعی.
106. خادمی شیرازی، محمد
نشانه های ظهور او، چاپ اول، قم، مؤلف، 1371 ش، 220ص، فارسی، وزیری.
107. فقیهی، علیرضا و علی عبداللهی
نشانه های ظهور امام عصر (عج) در روایات معصومین (ع)، چاپ اول، قم، شهریار، 1382، 128 ص، فارسی، رقعی.
108. علیزاده، مهدی
نشانه های یار و چکامه انتظار، چاپ اول، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 153 ص، 1379 ش، فارسی، رقعی.
109. عارف، علی اکبر
نگرشی بر اخبار و علایم ظهور حضرت مهدی (عج)، چاپ اول، قم، دارالنور، 1381، 271 ص، فارسی، وزیری.
110. میرجهانی، سید حسن (م. 1413 ق.)
نوائب الدهور فی علایم الظهور، 4 ج در دو مجلّد، چاپ دوم، تهران، کتابخانه ی صدر، 1369 ش، تهران، 460+ 460+ 456+ 319 ص، فارسی، وزیری.
111. ابن کثیر دمشقی، حافظ ابوالفداء (م. 774 ق).
نهایه البدایة والنهایة، 2 ج، تحقیق شیخ محمد فهیم ابوعبیّه، چاپ اول، عربستان، مکتبه النصر الجدیدة، ریاض، 1968 م، 400+ 391 ص، عربی، وزیری.
112. ابن کثیر دمشقی، حافظ ابوالفداء اسماعیل (م. 774 ق.)
النهایة، فتن و أهوال آخرالزمان، چاپ اول، قاهره التراث الاسلامی، 1410 ق، 372 ص، عربی، وزیری.
113. ابن کثیر، دمشقی، حافظ ابوالفداء اسماعیل
النهایة فی الفتن و الملاحم، تحقیق: محمد احمد عبدالعزیز، 2 ج، بیروت، دارالجیل، بی تا، 440+ 439 ص، عربی، وزیری.
چاپ دیگر کتاب: تحقیق محمّد خیر طعمه حلبی، 2 ج در یک مجلد، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفة، 1420 ق، 344+ 375 ص، عربی، وزیری.
114. صنادیقی، خالد
الیوم الآخر و نهایة الزمان، چاپ اول، دمشق، دار علاء الدین، 2001 م، 168 ص، عربی، وزیری.

پی نوشت ها :

1. ر. ک: نعیم بن حماد بن معاویه، الفتن، تحقیق مجدی بن منصور بن سیّد الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418 ق. ص 11.
2. کلمه ی «فِتَن» جمع «فتنه» است و این لغت به معنای آزمایش، امتحان، شورش، اختلاف آراء، رنج و محنت و... آمده است و در اصل به عملی که برای پاک کردن طلا و نقره از ناخالصی صورت می گیرد اطلاق می شود.
ر.ک: ابن منظور، لسان العرب، ج10، ص178، ماده ی «فتن».
3. کلمه «مَلاحِم» جمع «مَلحَمه» به معنای جنگ و خونریزی بزرگ و رزمگاه است. در مورد ریشه این کلمه نیز گفته اند که: ملحمه از «لُحمَه» به معنای تار پارچه گرفته شده و چون معمولاً در رزمگاه طرفین نبرد چون تار و پود پارچه درهم می پیچند به آن «ملحمه» می گویند. برخی نیز گفته اند این کلمه از «لَحم» به معنای گوشت گرفته شده و از این رو به رزمگاه «ملحمه» می گویند که در آن گوشتهای کشته شدگان به فراوانی به چشم می خورد. ر. ک : همان، ج 12، ص 254، ماده «لحم».
4. کتاب شناس بزرگ شیعی مرحوم آقا بزرگ تهرانی از بیش از سی مورد کتاب که با عناوینی نظیر الفتن و الملاحم نوشته شده اند یاد کرده است.
ر. ک: آقا بزرگ الطهرانی، الذربعه الی تصانیف الشیعه، ج 16، ص 112 - 114 و ج 22، ص 187- 190.
5. ر. ک: مهدوی پور، علی اکبر، کتابنامه امام مهدی، ج 1، ص 163- 154، ص 85- 86؛ ج 2، ص 440، 520- 529، 546- 550، 671- 678، 760- 761و 763- 764، ص 749.

منبع :پیشگویی ها و آخر الزّمان(جلد 1و2)، (1385)، تهران: نشر موعود عصر(عج)، چاپ دوم1387.